#

मेनुपज उमेरजन्य कारणले महिलाको स्वास्थ्यमा देखिने सामान्य परिवर्तन हो । औसतरुपमा ४० वर्ष नाघेका महिलामा मेनुपज हुन्छ । यसका लक्षण पनि व्यक्तिअनुसार फरक हुने गर्छ । त्यसैले मेनुपजबारे बुझ्न अत्यावश्यक छ ।

४५ देखि ५० वर्षको उमेरका महिलाको रजश्वला सुक्दै जानुलाई मेनुपज भन्ने गरिन्छ । नेपाली भाषामा यसलाई रजोनिवृत्ती पनि भनिन्छ ।

नेपालको हकमा सामान्यतया ४९ वर्षभन्दा माथिका महिलामा मेनुपज सुरु हुन्छ । विकसित मुलकमा ५२ वर्षको उमेर पश्चात्त यो क्रम सुरु हुन्छ । मेनुपज महिलाहरुको लागि एक प्रकारको संक्रमणकालीन अवस्था हो ।

किन हुन्छ मेनोपौज ?

मानिसको मस्तिष्कमा आइपोथालामस नामक हार्मोन हुन्छ । यसलाई टाउकोमा हुने पिटुइटरी ग्रन्थिले नियन्त्रण गरेर राख्छ । त्यसबाट दुईवटा हर्मोनको उत्पादन हुन्छ । जब त्यसमध्यकोे एउटा हर्मोन रगतको माध्यमबाट अण्डाशयमा पुग्छ, त्यसले अण्डाको उत्पादन सुरु गर्छ । त्यस अण्डाको वरिपरि अन्य साना कोशिका निर्माण हुन्छन् । ती कोषिकाले प्रोजेस्टेरोन र एस्ट्रोजेन नामक हर्मोन उत्पादन गर्छ । उक्त हर्मोन पाठघरमा गएर बस्छ ।

एस्टेरोजेनले पाठेघरलाई मोटो बनाउँछ भने प्रोजेस्टेरोनले पाठेघरमा बच्चा बस्ने ठाउँलाई नरम बनाउने काम गर्छ ।

यी हार्मोनहरुले पाठेघरलाई नरम बनाउने क्रममा उक्त भागमा बच्चा नबसेको खण्डमा ती भाग रगतका माध्यमबाट प्रत्येक महिना कुहिएर जान्छ । जसलाई हामी रजश्वला भन्छौ ।

बढ्दो उमेरसँगै एस्ट्रोेजेनले अण्डाशयमा कम अण्डा उत्पादन गर्छ । विस्तारै-विस्तारै भएका अण्डाशय खिइन थाल्छ । जब भण्डारणमा भण्डार गरिएका अण्डा नै सकिन्छ, अनि मेनोपौज सुरु हुन्छ ।

केही व्यक्तिमा लक्षण देखा परेको ३/४ वर्षभित्रमा नै मेनुपज हुन्छ भने कसैलाई १०/१२ वर्षसम्म पनि यसले सताउने गर्छ ।

मेनुपजका लक्षण

थकाई लाग्ने (तागत नहुने)
जिउ रन्किने (गर्मी महसुस हुने)
रातीको समयमा चिसो पसिना धेरै आउने
अनिद्रा
हड्डी खिइने, दुख्ने
झर्को लाग्ने
डिप्रेशन
मुटुको समस्या
पाठेघरको थैली झर्ने समस्या
पिसाब चुहिने समस्या

यी लक्षण मध्यको पिसाब चुहिने समस्या निको नहुने समस्यामा पर्छ । यस बेला महिलामा पिसाब नरोकिने समस्या बढी मात्रामा देखा पर्छ । त्यसैगरी पिसाबको संक्रमण पनि हुने गर्छ ।

यसबाट बच्न बेला-बेला पिसाब गरिरहने गर्नुपर्छ । एकपटक पिसाब गर्दा कम्तीमा दश मिनेट समय लगाएर पिसाब गर्नुपर्छ ।

त्यस्तै, रातीको समयमा वाकवाकी लाग्न सक्छ । शारीरिक सम्वन्ध राख्दा पिडा हुने, चिलाउने जस्ता समस्या देखिन सक्छ । त्यस्तो समस्या भएमा योनीलाई सुख्खा हुन नदिन मलमको प्रयोग गर्नुपर्छ । आवश्यक परे शल्यक्रियासमेत गर्नुपर्छ ।

कपालभाँती व्यायामले पनि पाठेघरको मांशपेशीलाई कडा बनाउन मद्दत गर्छ । यसले पिसाबको थैलीलाई मजबुत पनि बनाउँछ ।

रजश्वला सुक्दा हाड जोर्नी सम्बन्धि विभिन्न समस्या पनि पैदा हुन्छ । हड्डी खिइने र हाडजोर्नी दुख्ने हुन्छ । त्यसबेला हाडजोर्नीसित सम्वन्धित डाक्टरसँग परामर्श लिनुपर्छ ।

त्यसबाहेक मेनुपजको असर कम गर्न निम्न उपाय अपनाउन सकिन्छ:

अधिक गर्मी महसुस भएमा पंखा चलाउने
पातलो एवं दुई तीन तहको लुगा लगाउने
सक्दो चिसोपानीले नुहाउने
लामो-लामो सास फेर्ने । लामो सास फेर्दा जिउ तातिने हुँदा सजिलो महसुस हुन्छ ।
जतिसक्दो तौल घटाउने । त्यसको लागि नियमित व्यायाम गर्ने ।
धुम्रपान र मद्यपान नगर्ने ।
आहारविहारमा नियन्त्रण गर्ने ।
धेरै नै पसिना आइरहे हर्मोन थेरापी लिने ।
आफ्ना समस्याबारे डाक्टरसित परामर्श गर्ने
आहारविहार कस्तो हुनुपर्छ ?

भटमासमा एस्ट्रोजेनको मात्रा धेरै पाइने हुँदा भटमासबाट बनेका खानेकुरा नियमित रुपमा खानु राम्रो हुन्छ । यसले शरीरमा हार्मोन प्रवाह गर्न मद्दत गर्छ । भटमासलाई काँचै पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

त्यसैगरी यसबाट बनेको तोफु, सोयाविन लगायतका परिकार नियमित खाँदा पनि स्वास्थ्यलाई फाइदा पुग्छ । मेनुपज भएको बेला फलफुल तथा प्रोटिनयुक्त खाना नियमित रुपमा खानु पनि स्वास्थ्यवर्द्धक मानिन्छ ।

के हो हार्मोन थेरापी ?

मेनुपज भएका बेला इन्सुलिनमार्फत बाहिरबाट हार्मोन लिन पनि सकिन्छ । तर त्यसले स्वास्थ्यमा थुप्रै प्रकारका नकारात्मक असर गर्ने हुँदा सकेसम्म इन्सुलिन नलिनु नै उपयुक्त हुन्छ ।

विशेषगरी नजिकैको नातामा स्तन तथा पाठेघरको क्यान्सर, देखिएको छ भने त्यस्ता महिलाले हार्मोन नलिनु नै उचित हुन्छ । त्यसैगरी उच्च रक्तचाप र लिभरको समस्या भएका तथा चिनी रोग लागेको महिलाले पनि हार्मोन लिनु हुँदैन । एकपटक हृदयघात भएकाले पनि यो हार्मोन लिनु हुदैन । यसले रगतलाई जमाएर पुनः अट्याक हुने सम्भावना बढाउँछ ।

हार्मोन लिँदा यसले पाठेघरको क्यान्सर निम्त्याउने सम्भावना बढी रहन्छ । हार्मोन लिएका महिलाले तीन-तीन महिनामा स्वास्थ्य जाँच गराइराख्नुपर्छ ।

विश्वव्यापी अभियान

एलेन डोल्गेन नामक एक अमेरिकी महिलाले सन् १९७० को दशकमा आफ्ना पतिको सहयोगमा विश्वभर मेनुपज सम्बन्धि जनचेतनामुलक अभियान चलाएकी थिइन् । उनले त्यसबेला मेनुपज कुनै समस्या हैन, यो शरीरमा हुने सामान्य परिवर्तन मात्र हो भनेर विभिन्न पत्रपत्रिकामा लेखहरु लेखिन् । उक्त अभियान अन्तर्गत  ‘मेनुपज मन्डे’ मा यसका लक्षण, उपचार विधि, यसको महिला स्वास्थ्यसितको सम्बन्ध लगायतका बारेमा चर्चा गरिन्थ्यो ।

यही मेनुपजबारे जनचेतना दिन काठमाडौमा पनि विभिन्न कार्यक्रम आयोजना हुने गरेको छ ।
(डा. पन्त ग्राण्डी अन्तराष्ट्रिय अस्पताल, धापासीका प्रसुती तथा स्त्री रोग विभाग  प्रमुख हुन्)